Капарот како правен инструмент е честа појава во облигационите односи кога договорните страни сакаат да си гарантираат дека ќе ја исполнат обврската – или барем да си обезбедат некоја форма на надомест ако едната страна се премисли. Македонското законодавство, особено членовите од 71 до 73 од Законот за облигациони односи, дава конкретни насоки за тоа што е капарот, како се враќа или засметува, како и кои последици настапуваат ако договорот не се реализира.

Што претставува капарот и кога договорот се смета склучен

Кога во моментот на склучувањето на договорот едната страна ѝ дава на другата паричен износ или одредено количество заменливи предмети како капар, тоа најчесто се прави за да се покаже сериозната намера дека договорот ќе се исполни. Според Законот, доколку не е договорено поинаку, самиот чин на давање капар упатува дека договорот веќе е склучен. На пример, ако купувате автомобил од физичко лице и исплатите одредена сума како капар, со тоа јасно покажувате дека сте сериозни околу купопродажбата, а продавачот е сигурен дека нема да се повлечете лесно.

Што се случува со капарот ако договорот се исполни

Во практиката, најчеста ситуација е таа кога договорот се исполнува до крај. Тогаш, капарот се враќа на страната што го дала или како што е најчесто случај, се засметува во договорната цена. Да земеме пример: ако купувате стан по цена од 50.000 евра и сте дале капар од 2.000 евра, при целосното плаќање остава да се доплатат уште 48.000 евра, затоа што капарот се брои како дел од вкупната сума. Ако, пак, сте се договориле капарот да биде само „знак на сериозност“, купувачот може да си го побара назад, а притоа ја подмирува целата цена од 50.000 евра. Тоа зависи од конкретно утврдените услови.

Можни откажувања и правни последици

Она што многумина погрешно го претпоставуваат е дека кога некому ќе му исплатите капар, тој автоматски добива право да го задржи ако вие се откажете од договорот. Сепак, Законот (член 71 став 3) нагласува дека ако не е поинаку договорено, страната која дала капар не може еднострано да „излезе“ од договорот оставајќи го капарот, ниту, пак, оној што го примил капарот може да го врати удвоениот износ и да го раскине договорот. Ова значи дека обете страни, вообичаено, немаат право по сопствена волја да се повлечат само со „задржување“ или „враќање“ на капарот – освен ако такво нешто не е експлицитно дозволено во нивниот договор.

Кога едната страна е виновна за неизвршувањето на договорот

Доколку, на пример, купувачот се повлече без основана причина, а продажбата не се оствари поради негова вина, тогаш продавачот (што го примил капарот) има неколку опции. Може да бара целосно исполнување на договорот (ако тоа сѐ уште е возможно) со надомест на дополнителна штета, или може да се „задоволи“ со капарот што веќе го примил, без да мора да бара ништо повеќе. Спротивно, ако за незавршувањето на договорот е виновна страната што го примила капарот, другата страна може да бара извршување на договорот или вратен капар со надомест на штета, па дури и удвоен капар, во зависност од околностите.

Важноста на барањето за исполнување

Во реални услови, не е секогаш прашање на „задржи го капарот или врати удвоен капар“. Многу почесто, една од страните има вистински интерес договорот да се реализира (на пример, да ја добие недвижноста). Затоа Законот предвидува дека страната која сака да го има договорот исполнет, има право да бара судски налог за исполнување, а покрај тоа да побара надомест на штета поради задоцнување. Ова ја гарантира правната сигурност: ако сте дале капар, а другата страна се обидува да ве „одбие“ иако сте подготвени да платите до крај, можете да барате судот да ја обврзе да го склучи конечниот акт или да ги исполни своите обврски.

Делумно исполнување и капар

Интересен е случајот кога должникот делумно ја исполнил обврската, но не и комплетно. Законот дава насоки дека доверителот (оној што треба да прими исполнување) не може само да го задржи целиот капар и да не исполни ништо од своја страна. Тој мора да избере дали ќе бара доисполнување и надомест на штета поради задоцнување, или ќе побара надомест на штета поради нецелосно исполнување, при што капарот се засметува во штетата. Во случај кога доверителот се решава да го раскине договорот целосно и да го врати она што го примил, може да ги побарува правата што би ги имал ако договорот воопшто не бил исполнет.

Во пракса, ова значи дека доколку купувачот веќе уплатил дел од цената, а продавачот сфати дека купувачот не може да плати остаток, продавачот не може едноставно да „седи“ и да го задржи капарот, а притоа да не направи ништо друго. Или ќе мора да инсистира на завршување на купопродажбата (ако тоа е реално можно) или да ја раскине трансакцијата и да ја пресмета штетата. Со враќање на веќе платениот износ, тој повторно ја отвора опцијата за да бара одговорност поради неисполнива транскација, користејќи ги другите механизми што му се достапни по закон.

Дали големината на капарот е ограничена

Иако законот не наведува точен износ или процент, постои можност судот да „интервенира“ во случаите кога капарот е претерано голем. Тоа значи дека ако би се договориле за капар со несразмерна вредност во однос на куповната цена, судот може, на барање на засегнатата страна, да го намали износот. Целта на ова е да се избегнат злоупотреби, односно едната страна да не се доведе до состојба на неразумен финансиски ризик доколку договорот не се реализира.

Зошто капарот е важен и како да се користи разумно

Капарот функционира како форма на осигурување и мотивира страните да го завршат договорот по договорените услови. Тој е јасна порака дека договорот се сфаќа сериозно, а доколку едната страна не ги исполни своите обврски, другата има конкретен инструмент за заштита. Сепак, важно е да се има предвид дека капарот не е „волшебен“ правен механизам кој дозволува еднострана слобода за раскинување. Напротив, законските одредби налагаат дека мора да се разгледаат и сите останати права и обврски – барањето на судска заштита, надоместот на штета, враќање на удвоен износ, итн.

Најдобрата практика е сè да биде јасно и детално наведено во договорот. Ако сакате да си оставите можност за откажување само со губење или враќање капар, потребно е тоа недвосмислено да го вметнете како договорна клаузула. Во спротивно, може да се случи да влезете во подолга судска постапка каде што штетите и последиците за сите страни би биле далеку поголеми. Поради тоа, консултацијата со правни стручњаци уште при склучувањето на договорот е клучна, зашто со внимателно дизајнирани одредби капарот може да биде многу корисна и фер гаранција за обврските што сте ги презеле.